– جنس Plantago متعلق به خانواده Plantaginaceae دارای بیش از ۲۰۰ گونه بوده که در سراسر دنیا رشد نموده، اما گونههای .Plantago ovata Forsk و .Plantago psyllium L که در ایران با نام اسفرزه شناخته میشوند، با توجه به محتوای بالای موسیلاژ که از خاصیت غذایی، دارویی و آرایشی بهداشتی برخوردار است، اهمیت بیشتری دارند و لذا به صورت تجاری در کشورهای متعددی بهعنوان یک محصول فصلی عمده کشت و تولید میشوند.
– دانههای اسفرزه کوچک (۲-۱/۵ سانتیمتر)، به رنگ قهوهای یا قرمز مایل به زرد بوده، و متشکل از مقادیر زیادی موسیلاژ و مواد آلبومینی میباشد.
– پوسته اسفرزه (Psyllium husk) ماده فیبری کرم رنگِ بدست آمده از پوشش خارجی دانههای اسفرزه بوده که به عنوان فیبر رژیمی خالص در نظر گرفته میشود. در میان انواع گونههای اسفرزه، پوسته حاصل از دانههای گونه .Plantago ovata Forsk دارای بهترین کیفیت و بالاترین میزان فیبر است.
ویژگیهای پوسته اسفرزه:
– از نظر ظاهری کرم رنگ، نیمه شفاف، نازک، بیبو و با طعم ملایم است و بهلحاظ شیمیایی نیز خنثی و فاقد مواد افزودنی و نگهدارنده است.
– پوسته اسفرزه یک ماده هیدروفیل و پلیساکارید طبیعی بوده و بهدلیل خاصیت جذب آب، توانایی ژل شدن، داشتن فیبر محلول و نامحلول و بهخاطر ساختار سطحی خود شناخته شده میباشد.
– اجزای سازنده مولکولی پوسته اسفرزه، مشابه دیگر پلیساکاریدهای منشا طبیعی همچون آلژینات، کیتوزان، صمغ گوآر و غیره بوده، اما نقشهای فیزیولوژیکی بیشتری نسبت به آنها دارا میباشد.
– پوسته اسفرزه متشکل از حدود ۸۵ درصد کربوهیدرات تام بوده که بهعنوان فیبر رژیمی در نظر گرفته میشود.
– بیش از ۶۰ درصد از کربوهیدرات پوسته اسفرزه را آرابینوزایلان (پلیساکارید غیر نشاستهای که بهعنوان فیبر رژیمی محلول شناخته میشود) تشکیل داده که از این لحاظ در میان انواع منابع گیاهی، دارای بیشترین میزان آرابینوزایلانها بوده، در حالیکه برای مثال آرد کامل گندم حاوی ۵ تا ۸ درصد و یا مالت جو، محتوی ۶/۵ تا ۷ درصد آرابینوزایلان میباشد.
– موسیلاژ یا صمغ پوسته اسفرزه از نظر ساختاری یک آرابینوزایلان است.
– آرابینوزایلان پوسته اسفرزه، پلیساکارید بسیار شاخهدار با وزن مولکولی بالا (حدود ۱۵۰۰ کیلو دالتون) بوده که عمدتا از زایلوز (۵۷ درصد)، آرابینوز (۲۲ درصد) و اسیدهای ارونیک (۱۵-۱۰ درصد)، با مقادیر کمتر گالاکتوز، رامنوز، گلوکز و مانوز تشکیل شده است.
– بر خلاف دانههای غلات که حاوی آرابینوزایلانِ قابل تخمیر و قابل هضم هستند، آرابینوزایلانِ پوسته اسفرزه با توجه به ساختار مولکولی خود، غیر قابل تخمیر و غیر قابل هضم میباشد.
– پوسته اسفرزه با توجه به داشتن گروههای هیدروکسیل بیشمار در ساختار خود، یک جاذب آب عالی بوده و دارای ظرفیت نگهداری آبی تا ۱۰ برابر وزن خود است.
– پوسته اسفرزه یک ماده سازگار با محیط زیست بوده و بهخاطر خاصیت زیستتخریبپذیری خود بهراحتی از بین رفته و عاری از سمیت است.
*** فروش آنلاین پوسته اسفرزه (کلیک کنید)
کاربردهای پوسته اسفرزه
کاربردهای غذایی پوسته اسفرزه
– در صنایع غذایی، پوسته اسفرزه میتواند در تولید نوشیدنیهای سلامتیبخش، بستنی، نان، انواع بیسکویت، و دیگر فرآوردههای آردی نظیر کیکها، رشتههای آشی و فرنگی، غلات صبحانه، و همچنین در فرمولاسیون انواع مربا، با هدف بهبود محتوای فیبر مواد غذایی و افزایش حجم غذا مورد استفاده قرار گیرد.
– پسیلیوم میتواند برای بهبود نرمی و ایجاد بافت، و همچنین بهعنوان پیونددهنده و استابیلایزر مورد استفاده قرار گیرد.
– در پاسخ به تقاضا برای محصولات سالمتر، توجه تولیدکنندگان بستنی به پوسته اسفرزه بهعنوان یک غلیظکننده و تقویتکننده فیبر، و در عین حال به جهت کمک به جبران چربی کاهشیافته در بستنی روز به روز بیشتر میشود.
– پوسته اسفرزه را میتوان به نوشیدنیهای میوهای تازه یا نوشیدنیهای طعمدار بهمنظور بهبود احساس دهانیِ نوشیدنی، غنیتر نمودن آن و قوامدهی مطلوب افزود.
– پوسته و آرد پوسته اسفرزه، درست بهمانند موسیلاژ دانه اسفرزه، مواد مناسبی برای تهیه فیلمها و پوششهای خوراکیِ مبتنی بر پلیساکاریدها در بستهبندی مواد غذایی محسوب میشوند. استفاده از پوسته و آرد پوسته اسفرزه یک روش مستقیم و آسان از فیلمکشی (Film-casting) را بدون نیاز به جداسازی سخت و طاقتفرسایِ موسیلاژ از دانه اسفرزه فراهم میسازد.
– پسیلیوم با توجه به خاصیت حفظ رطوبت، میتواند از خرد شدن مواد اولیه جامد پیشگیری نماید.
– ویسکوزیتهی دیسپرسیونهایِ موسیلاژِ پوسته اسفرزه تقریبا تحت تاثیر دماهای ۵۰-۲۰ درجه سانتیگراد، و دامنه pH بین ۱۰-۲ و همچنین غلظتهای نمک (کلرید سدیم) تا میزان ۰/۱۵ مولار قرار نمیگیرد. این ویژگیها در ترکیب با خاصیت فیبر طبیعیِ پسیلیوم میتواند سبب افزایش مصرف آن در صنعت فرآوری مواد غذایی شود.
کاربردهای دارویی پوسته اسفرزه
– در صنعت داروسازی، پوسته اسفرزه بهعنوان غلیظکننده در فرمولاسیون کپسول کاربرد دارد.
– درمان یبوست: پسیلیوم یبوست را از بین میبرد. پوسته اسفرزه حاوی مقادیر زیادی فیبرهای طبیعی محلول و نامحلول بوده که مسئول فعالیت ملین آن است. پوستهها بهعنوان یک اسفنج در روده عمل نموده و همچنان که آب، توکسینها و مواد زائد را جذب مینمایند، متورم میشوند. این امر سبب ایجاد یک توده نرم و حجیم شده که بهراحتی از کولون عبور نموده و تخلیه میگردد.
– اسهال: پسیلیوم میتواند بهعنوان یک عامل تودهای کننده برای کمک به رفع اسهال خفیف تا ملایم مورد استفاده قرار گیرد. در واقع پسیلیوم میزان قابل توجهی آب را در دستگاه گوارش جذب نموده و باعث یکپارچه شدن مواد دفعی شده که تحت این شرایط عبور مواد دفعی را آهستهتر مینماید.
– کلسترول بالا: فیبرهای محلول موجود در پوسته اسفرزه توانایی پیوند شدن با اسیدهای صفراوی (که نقش مهمی در هضم چربیهای کلسترولی یافت شده در بدن ایفا میکنند) را دارا بوده و بدین صورت باعث کاهش سطح کلسترول خونی میگردند. لذا از پوسته اسفرزه میتوان در رژیمهای غذایی کم چرب و کم کلسترول استفاده نمود. پسیلیوم کاملا در پایین آوردن کلسترول کل و نیز کاهش سطوح LDL (کلسترول بد)، که میتواند برای افراد مبتلا به کلسترول بالا و نیز افرادی که در معرض خطر ابتلا به هایپرکلسترولمی هستند، همچون افراد مبتلا به دیابت نوع ۲، مفید و موثر باشد.
– بیماری قلبی: جای دادن غذاهای با فیبر بالا نظیر غلات غنی شده با پوسته اسفرزه به رژیم غذایی روزانه، میتواند به کاهش ریسک بیماریهای قلبی کمک نماید.
– فشار خون بالا: مصرف فیبرهای غذایی (۱۲ گرم فیبر محلول در روز) خصوصا پوسته اسفرزه، در کاهش فشار خون موثر است.
– چاقی: پوسته اسفرزه پس از مصرف، فاقد کالری بوده و فرد بدون آنکه تغذیه واقعی داشته باشد، با مصرف آن احساس سیری مینماید، لذا اغلب در محصولات لاغری مورد استفاده قرار میگیرد.
– سندروم روده تحریکپذیر (IBS): تعدادی مطالعات نشان داده که فیبر محلول پسیلیوم به تنظیم فرکانس و قوام مواد دفعی در افرادی که مبتلا به سندروم روده تحریکپذیر هستند کمک مینماید. پسیلیوم مزایای بیشتری نسبت به دیگر منابع فیبریِ موثر در کاهش نفخ شکم دارد.
– بیماری التهابی روده (IBD): در مطالعه افراد مبتلا به کولیتهای اولسراتیو (ulcerative colitis)، که نوعی اختلال التهابی روده است، دانههای پسیلیوم بهعنوان داروی تجویزی مسالامین (mesalamine) در کاهش عود بیماری مفید و موثر میباشد. بهعلاوه، پزشک میتواند مصرف پسیلیوم را بهعنوان یک عامل توده کننده در موارد ابتلای بیمار به اسهال ملایم تا متوسطِ ناشی از کولیتهای اولسراتیو تجویز نماید.
– فعالیت ضد التهابی پسیلیوم در رفع زخمهای معده موثر بوده و ویژگی پیوند شدن آن در درمان اسهال، هموروئیدها و التهاب مثانه مفید است.
– سلیاک: پوسته اسفرزه فاقد گلوتن بوده و بنابراین افراد حساس به گلوتن و مبتلا به سلیاک میتوانند آنرا مصرف نمایند.
– سلامت مغز: پوسته اسفرزه به بهبود تمرکز و سلامت روان کمک مینماید. مصرف این ماده میتواند خستگی را کاهش داده و سطوح انرژی را برای انجام هر گونه فعالیت با حداکثر تمرکز افزایش دهد. پوسته اسفرزه به حفظ عملکرد سالم مغز کمک نموده، و فرد را قادر ساخته تا به وضوح تفکر نماید، از اینرو میتواند اثر زوال عقل را کاهش دهد. مصرف این ماده همچنین میتواند سبب بهبود حافظه و روحیه فردی شود، اینگونه که قادر است عملکردهای شناختی مغز (شامل حل مسئله، قضاوت، تفکر، برنامهریزی و سازماندهی) را بهبود بخشیده و اثر مثبت بر بسیاری از جنبههای شخصیتی و عاطفی انسان داشته باشد. پوسته اسفرزه در کاهش بیماریهای عصبی نیز اثر گذار است با این توضیح که: حساسیت به گلوتن اثر عمیقی بر سیستم عصبی گذاشته که ممکن است سبب بروز بیماریهای عصبی شود. مصرف پوسته اسفرزه میتواند اثرات مضر گلوتن را کاهش داده و بر این اساس ممکن است اثرات بیماریهای عصبی مانند آلزایمر، پارکینسون و حتی اوتیسم را به حداقل برساند.
کاربرد پوسته اسفرزه در خوراک دام
– پوسته اسفرزه حاوی درصد بسیار بالایی فیبر محلول در آب است، و لذا توانایی گرفتار کردن و حرکت دادن شن و ماسه را در درون سیستم گوارشی اسب دارا میباشد.
– پسیلیوم بدون داشتن هیچگونه اثرات جانبی مضری، بهعنوان خوراک اسب مورد استفاده قرار میگیرد.
– پسیلیوم بهعنوان یک پیشگیر برای تراکم شن در حیوانات که عمدتا در ناحیه سنگدان رخ میدهد قابل استفاده است.
– برای جلوگیری از خفگی بههنگام تغذیه با پوسته اسفرزه، اسبها بایستی دسترسی نامحدود به آب داشته باشند، و در مورد اسبهایی که مبتلا به تندخوری هستند نیز بایستی از بلوکهای سنگی در آخورهایشان برای کاهش سرعت غذاخوری استفاده نمود.
کاربردهای غیر خوراکی پوسته اسفرزه:
– پوسته اسفرزه را میتوان در پیشگیری از فرسایش خاک مورد استفاده قرار داد.
– پسیلیوم بهواسطه پلیساکاریدهای شاخهدار در ساختار خود، توانایی پیوند شدن با مقادیر زیادی فلزات را در محلول دارا میباشد.
– توانایی ذاتی پوسته اسفرزه در جذب آب و خاصیت ژل شدن، ارزش کاربردی آنرا در انواعی از محصولات غذایی، دارویی و غیره بسیار بالا برده است. پسیلیوم مانند دیگر مواد ژلدهنده نظیر آلژینات و صمغ گوآر، قابلیت استفاده در جذب زیستی فلزات سنگین را دارا بوده و گزارش شده که انباشتساز یا فلوکولانت خوبی در عملآوری نساجی، پسآبها و فاضلابهای صنعتی محسوب میشود. مطالعه نقش موسیلاژ پسیلیوم در حذف رنگدانه از پساب صنعت نساجی نشان داده که یکی از سادهترین و کارآمدترین روشها در عملآوری پساب نساجی، چه از نظر اقتصادی و چه فنی میباشد. این نشان میدهد که پسیلیوم میتواند در توسعه فلوکولانتهای کارا، پایدار و زیستتخریبپذیر برای عملآوری پسابهای صنعتی و فرآوری مواد معدنی مورد استفاده قرار گیرد.
– پوسته اسفرزه با توجه به توانایی پیوند شدن قوی با فلزات و نقش بالقوه در توزیع یکنواخت یونها و متعاقبا رهایش آنها تحت شرایط مناسب، خصوصا میتواند برای سیستمهای حاوی یونهای نقره و مس که بهدلیل عملکردهای ضد میکروبی خود محبوب هستند، سودمند باشد.
منبع: برگرفته از مقالات معتبر علمی